Kalıcı organik kirleticiler (KOK), doğada uzun süre bozulmadan kalabilen, uzun mesafeler boyunca taşınan, yağ dokuda birikme özelliği olan ve aynı zamanda çevre ve insan sağlığı üzerinde yüksek risk taşıyan kimyasallardır. Sahip oldukları kimyasal özellikleri sonucu, sadece üretildikleri yerde değil, hiç üretilmeyen ve hatta kullanılmayan yerlerde dahi izine rastlanan bu kimyasallar dünya genelinde sadece ulusal değil küresel anlamda tehlike arz eden maddeler olarak bilinmektedir.

KOKlar, geleneksel olarak üretilmiş pestisitler, sanayi kimyasalları ve endüstriyel aktiviteler sonucu istenmeden (kasıtsız) ortaya çıkan tehlikeli kimyasallardır.
İlk olarak KOKlar karbon bazlı bileşiklerdir. Karbon zinciri genellikle hidrojen ve oksijen atomları ile klor veya brom gibi halojenlerle sarılıdır. Kimya sanayinin sayısız yapısal olasılıkları bulunan klora bağımlı olması nedeni ile bilenen çoğu KOK organoklor kimyasal grubuna (örneğin, DDT, aldrin, endrin, klordan) aittir.
İkincisi, KOK’lar doğal ortamda kırılamayan, çözünemeyen bir yapıya sahiptir ve bu nedenle bunlar onlarca yıllar süren uzun zamanlar boyunca çevrede kalıcı olarak birikirler. Biyolojik olarak da kalıcı olan bu bileşikler, yağda çözünen bir yapıya sahip olduklarından hayvanların yağ dokularında da uzun süre kalıcı özelliğe sahiptirler ve besin zincirine kolaylıkla girebildiklerinden özellikle besin zincirinin en üstünde bulunan kartallar ve insanlar gibi yırtıcılarda yüksek konsantrasyonlarda birikebilir.
Üçüncü olarak, biyolojik olarak birikim özelliğine sahip olmaları nedeni ile, KOKlar kronik olarak toksiktir (zehirli) ve insanlar ve doğal hayat üzerinde ciddi uzun süreli sağlık problemlerine sebep olurlar. KOKların yarattığı hasarların kanıtları hayvanlarda daha sık görülmesine rağmen insanlarda özellikle karaciğer hasarı, bağışıklık ve üreme sistemi rahatsızlıklarında da rol oynamakta ve çocuk gelişimini olumsuz etkileyerek ölümlere de neden olmaktadır.
Son olarak, KOKlar su dalgaları, buhar döngüsü ve birikim yolları ile uzun mesafeler katedebilirler. Tropik sıcaklıklarda buharlaşan KOKlar yüksek irtifaya ulaşabilir ve daha düşük sıcaklıklarda özellikle kutuplarda yoğunlaşarak bu bölgelerde birikme özelliği gösterirler (Çekirge Etkisi).

Bu kimyasallar küresel ve bölgesel ölçekte geniş uluslararası bir ilginin konusudur. Küresel uluslararası anlaşma - Kalıcı Organik Kirleticilere İlişkin Stockholm Sözleşmesi (SC) - bu zararlı kimyasallar grubuna karşı insan ve çevrenin korunmasına odaklanan küresel bir anlaşmadır. Birleşmiş Milletler Avrupa Ekonomik Komisyonu Uzun Menzilli Sınırötesi Hava Kirliliği Sözleşmesi (CRLTAP) ve KOK Protokolü ile çok önemli bölgesel etkinlikler ilişkilendirilmiştir.

SC ve CRLTAP/KOK Protokolünün amacı kalıcı organik kirleticiler olarak adlandırılan veya benzer özellik gösteren maddelerle ilgili sorunları irdelemektir. Bu maddeler aşağıdaki özellikleri nedeniyle Kalıcı Organik Kirleticiler olarak sınıflandırılır;

• Canlı organizmalar için toksik özellik göstermeleri (özellikle endokrin fonksiyonlarında bozulmalara sebep olarak),
• Canlıların özellikle yağ dokularında birikebilen bir yapıları olması,
• Kalıcı özelliğe sahip olmaları (stabil yapılarından ötürü fotolitik, kimyasal ve biyolojik tepkimelere karşı direnç göstermeleri),
• Yarı uçucu özelliğinden dolayı atmosferde uzun mesafe taşınım özelliği göstererek küresel çevre sorunlarına sebep olmaları.

12 adet mevcut ve 11 adet yeni olan 23 adet Kalıcı Organik Kirletici özellikleri ve kullanım yerleri dikkate alınarak 3 ayrı grup altında toplanabilir. Bunlar; bitki koruma ürünleri, sanayi kimyasalları ve kasıtsız üretimden kaynaklanan kalıcı organik kirleticilerdir.
 

 SC ve CRLTAP Kalıcı Organik Kirleticileri

Bitki koruma ürünü  Sanayi Kimyasalı  Kasıtsız Üretim   

SC ve CRLTAP'a aday KOK'lar